Çocuk ve Ergenlerde DEHB ve Öğrenme Güçlükleri: Ayırıcı Tanı Ankara

EHB ve Öğrenme Güçlüğü Arasındaki Farklar

Ankara’da DEHB ve Öğrenme Güçlüğü Ayırıcı Tanısı

DEHB Nedir? 

Bir kişi DEHB hakkında çevrim içi arama yaptığında çok fazla bilgiyle karşılaşır—bunların bir kısmı doğru, bir kısmı değildir. Bu bilgiler arasında DEHB’nin nedenlerinden (hayır, beslenme ve kötü ebeveynlik DEHB’ye neden olmaz) ve nasıl “kontrol edileceğinden” bahsedenler bulunur. Ben “kontrol” yerine “yönetmek” sözcüğünü tercih ederim.

Kesin olan bir şey varsa, o da DEHB’nin tanımıdır. DEHB; ailelerde kümelenen ve bir kişinin düşünmesini, duygularını ve davranışlarını etkileyen bir nörogelişimsel bozukluktur. Peki bu tam olarak ne demektir? Demek ki beynin prefrontal korteksi, bireyin yaşına göre beklenen düzeyde çalışmaz. Prefrontal korteks; karar verme, duygular ve davranışların düzenlenmesinden sorumludur. Aynı yaştaki çocuklarla karşılaştırıldığında DEHB’li bir çocuk, akranlarına benzemeyen bir biçimde davranabilir. Örneğin, dürtüsel olabilir, kolayca dikkati dağılabilir, odaklanmakta zorlanabilir ve/veya duygularını kontrol etmede güçlük yaşayabilir. Bu nedenle DEHB, yürütücü işlevlerde gelişimsel bir bozukluk olarak kabul edilir.

DEHB, en yaygın ruh sağlığı tanılarından ve Türkiyede’deki en yaygın psikiyatrik bozukluklardan biridir. Dünya genelinde yetişkinlerin yaklaşık %4’ünde, çocukların ise %5’inde görülür. DEHB kronik bir bozukluktur; yaşam boyu sürer ve basitçe “geçip gitmez”. İlginç olan, DEHB’nin en tedavi edilebilir bozukluklardan biri olmasına karşın hâlâ yeterince tanınmaması ve yetersiz tanı almasıdır.

DEHB’nin üç temel görünümü:

·        "Dikkatsiz Tip" (ADHD‑I): Çocuk ilgisizmiş ya da dinlemiyormuş gibi görünebilir. Belirli görevlerde odaklanmakta zorlanır, unutkan olabilir, eşyalarını kaybedebilir ve/veya örgütlenme güçlüğü yaşayabilir.

·        "Hiperaktif‑Dürtüsel Tip" (ADHD‑H/I): Bu çocuklar sıklıkla kıpır kıpırdır, yerinde durmakta zorlanır ve ‘yakalamak’ güç olabilir. “Hangi çocuk böyle değil ki?” diyebilirsiniz; ancak DEHB’li bir çocuk, defalarca uyarılsa da oturmakta ya da odaklanmakta güçlük çeker. Çok konuşabilir ve sabırlı olması söylense de sık sık söz kesebilir.

·        "Bileşik Tip" (ADHD‑C): En yaygın görünümdür; hem ADHD‑I hem de ADHD‑H/I özelliklerini içerir.

DEHB’li çocuklar basitten karmaşığa görevleri yapabilir; ancak görev üzerinde kalma becerisi değişkenlik gösterebilir. Bir gün karmaşık bir ödevi zorlanmadan bitirirken, ertesi gün basit bir iş için saatler harcayabilir. Bir gün sorumluluklarını hızlı ve verimli biçimde yerine getirirken, ertesi gün aynısını yapamayabilir. Kısacası DEHB’li bir çocuk **tutarlı şekilde tutarsız** olabilir.

Bir çocuk DEHB’yi ‘aşabilir’ mi diye merak edilir. Belirtiler yaşla birlikte değişebilse de, DEHB’nin kişiyi etkileme biçimi çoğunlukla bozukluğun şiddetine bağlıdır. İlaç tedavisi yardımcı olabilir; ancak destekleyici bir çevre, güçlü baş etme stratejileri ve bireyin sevdiği alanlara duyduğu tutku ile birlikte olduğunda DEHB’nin etkileri azaltılabilir.

 

Öğrenme Güçlüğü (LD) Nedir?

Öğrenme Güçlüğü (Learning Disability, LD), zekâ düzeyi ortalama ya da ortalamanın üzerinde olan bireyleri etkileyen nörogelişimsel/beyin temelli bir bozukluktur. LD, zihinsel yetersizlikle karıştırılmamalıdır. LD’li gençler akranları kadar zekidir; ancak bilgiyi farklı biçimde işlerler. Bu, öğrenme sürecinin daha uzun sürebileceği veya mesajların beyinde hızlı sinirsel işlemeye olanak tanıyacak şekilde ‘hedefine’ ulaşamayabileceği anlamına gelir.

LD’ler oldukça yaygındır. Dünya genelindeki çalışmalar, nüfusun %5–15’ini etkilediğini göstermektedir. Araştırmaların yaklaşık %80’i LD’nin okumayla ilişkili olduğunu belirtir. Bilgi çoğunlukla bu yolla işlendiği için, LD’li bir genç için bilgiyi anlamak zorlaşabilir.

LD’ler yalnızca okumayla sınırlı değildir; okuma, yazma, heceleme ve hesap yapmayı zorlaştırabilir. Ayrıca bilgiyi örgütleme ve hatırlama, dinleme ve konuşma becerilerini; kısa ve uzun süreli belleği etkileyebilir. LD’ler, bir gencin işlem hızını ve yürütücü işlevlerini de etkileyebilir (Durun! Bu DEHB ile de ilişkili değil mi? Evet, öyle; ancak arada fark var! Okumaya devam edin!).

LD’nin nasıl ortaya çıktığı tam olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte genetik ve çevresel etkenlerin beyin gelişimini değiştirebileceğini gösteren bulgular vardır. Bu etkenler, beynin bilgiyi işleme biçimini etkileyebilir. Şunu biliyoruz ki LD’ler şunlardan **kaynaklanmaz**:

·        Etkisiz öğretim

·        Zayıf ebeveynlik

·        Ekonomik durum

·        Sağlıkla ilgili sorunlar

·        Öğretim/eğitim eksikliği

·        Duyusal yetersizlikler

LD’nin birey üzerindeki etkisi değişkendir; hafiften şiddetliye uzanabilir ve yalnızca belirli bir akademik alanı etkileyebilir. Ancak tek bir ağır LD’si ya da birden çok LD’si olan çocuklarda etki akademiğin ötesine geçerek sosyal etkileşimleri de etkileyebilir. Bu karmaşıklıklar, LD tanısını güçleştirebilir.

Dürtüsellik ve Dikkat Problemleri

Bir çocuk ve ergen psikiyatristinin LD tanısı koyabilmesi için çocuğun evde ya da okulda zorlanmasına yol açabilecek diğer olası nedenleri dışlaması gerekir. Bu nedenler zihinsel yetersizlik, DEHB ya da ruh sağlığı sorunları olabilir. Dahası, LD’li çocuklar sıklıkla başka bozuklukların tanı ölçütlerini de karşılar. En yaygın olanlar şunlardır:

·        DEHB

·        Depresif bozukluklar

·        Anksiyete bozuklukları

·        Dil bozuklukları

·        Otizm Spektrum Bozukluğu

·        Gelişimsel Koordinasyon Bozukluğu

·        Davranış bozuklukları

Öğrenme güçlükleri yaşam boyu sürer; ancak çocuk, LD ile başa çıkma becerisini artıracak stratejiler öğrenebilir ve yardımcı araçlara erişebilir.

 

DEHB ve Öğrenme Güçlükleri Aynı Şey Değildir

Peki DEHB ile LD arasındaki fark nedir? LD; okuma ya da matematik gibi **belirli** becerileri edinmeyi zorlaştırır. Buna karşılık DEHB; odaklanma, duyguları ve dürtüsel davranışı kontrol etme gibi daha **genel** yürütücü işlevleri etkiler.

Öğrenme, yürütücü işlevlerin kullanılmasını gerektirdiğinden (özellikle odaklanma, dikkatini sürdürme, göreve katılma ve çalışma belleği), bir çocuk LD nedeniyle zorlandığında durum DEHB’ye **benzer görünebilir**. DEHB ve LD’lerin aynı şey olduğu yanılgısı buradan doğar. Oysa LD’nin özellikleri, yürütücü işlevler dahil olmak üzere bir ya da daha fazla özgül bilişsel süreci etkiler.

Örneklerle açıklayalım:

·        Bir çocuk bir matematik konusunu anlamaya, bir paragrafta fikirleri bağlamaya ya da sosyal ipuçlarını yorumlamaya çalışır fakat öğrendiklerini zihninde ‘yerleştirmekte’ zorlanır. Bunlar bir **LD** belirtisi olabilir; çocuk hayal kırıklığı yaşar, dalıp gider, dikkatini vermez ya da başkalarına çıkışabilir (LD’nin **sonuçları**).

·        Başka bir çocuk öğrenmek ister; ancak çabuk hayal kırıklığına uğrar, dikkat dağıtıcılarla kolayca ‘kopar’, çok kıpırdandığı için odaklanamaz ya da bir tetikleyiciyle duygusal olarak patlayabilir. Bunlar **DEHB** belirtileridir; sonuçta matematik öğrenmede, paragrafta fikirleri bağlamada ya da sosyal ipuçlarını anlamada zorlanabilir (DEHB’nin **sonuçları**).

Bir çocuk matematikte zorlanıyor ya da sosyal ipuçlarını sık sık yanlış yorumluyor diye mutlaka LD’si vardır denilemez. Aynı şekilde, dürtüsel, uzun süre odaklanamayan ve dikkatsiz görünen her çocuk mutlaka DEHB’li değildir. DEHB’li bir çocuk bir gün matematik ödevini inanılmaz hızlı yapıp ertesi gün çok uzun sürede bitirebilir: unutmayın, DEHB’li çocuk **tutarlı biçimde tutarsızdır**. LD’li bir çocuk ise aynı ödevi yapacak bilgiye sahip olabilir ama sonuca ulaşmak için gereken yöntemi yoğun çaba ve destek olmadan uygulayamayabilir.

Yürütücü İşlevler – DEHB – LD İlişkisi

DEHB ile LD’ler yürütücü işlevleri ortak bir nokta olarak paylaştığından, genç bir bireyde her ikisi birden bulunabilir. Uzmanlar, DEHB tanısı alan gençlerin üçte birinden yarısına kadarının eşlik eden bir LD’ye de sahip olduğunu tahmin ediyor. Buna **komorbidite (eş tanı)** denir. DEHB, LD ya da her ikisi olan çocuklarda yürütücü işlevleri yönetmek zordur; çünkü öğrenme, özellikle odaklanma, dikkatini sürdürme, göreve katılma ve çalışma belleği gibi yürütücü işlevlere ihtiyaç duyar.

Bir gençte hem DEHB hem LD varsa, **her ikisini** de yönetmek önemlidir. Örneğin çocuğunuz DEHB için ilaç kullanıyorsa, LD ile ilişkili sorunlar devam edecektir. Yalnızca LD’ye destek veriliyorsa, yürütücü işlevlerini düzenlemekte zorlanan bir genç bu destekten tam fayda sağlayamaz.

Okullar, DEHB’li, LD’li ya da her ikisine sahip çocukların daha etkili öğrenmesi için pek çok strateji kullanır. Bizler de DEHB ve LD konusunda bilgimizi artırarak ve destekleyici bir ev ortamı sunarak yardımcı olabiliriz.

Thenu, L. (2019, 8 Mayıs). Confusing ADHD with Learning Disabilities: They Are Not the Same Thing!. Foothills Academy Society. https://www.foothillsacademy.org/community/articles/confusing_adhd_and_ld (Erişim: 12 Ağustos 2025)