DEHB’li Çocuğa Sınır Koyma ve Kurallar - Çocuk Psikiyatri Doktoru Ankara

🧩 DEHB’li Çocuğa Sınır Koyma ve Kurallar

Cezadan Uzak, Pozitif Pekiştirmeye Dayalı Etkili Ebeveynlik Teknikleri

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) olan çocuklarda sınır koyma süreci, çoğu ebeveyn için en zorlayıcı alanlardan biridir.
Bu çocuklar genellikle kurallara uymakta, sırayı beklemekte, duygularını düzenlemekte zorlanırlar. Bu durum, “inatçılık” veya “söz dinlememe” olarak algılansa da, aslında dürtü kontrolündeki nörolojik farklılıklardan kaynaklanır.

Ankara’da çocuk ve ergen psikiyatristi olarak çalışan Uzm. Dr. Emine Taşyürek, cezalandırıcı yaklaşımların kısa vadeli itaat getirse de uzun vadede çocukta kaygı, özgüven kaybı ve ebeveynle iletişim kopukluğu yarattığını vurgular.
Bu yazıda, DEHB’li çocuklarda etkili sınır koymanın bilimsel temelleri ve pozitif ebeveynlik teknikleri adım adım ele alınmaktadır.

 Neden Cezasız Disiplin?

DEHB’li çocukların beyninde “ödül” ve “ceza” mekanizmaları farklı işler.
Cezalar, davranışı baskılasa bile öğretici değildir; çocuk sadece korktuğu için durur, nedenini anlamaz.
Pozitif disiplin ise davranışı yönlendiren ve çocuğun öz düzenleme becerilerini güçlendiren bir yöntemdir.

💬 Uzman Notu (Klinik Gözlem):
Ailelerin “kuralsızlık” korkusu, genellikle cezadan uzaklaşmayı zorlaştırıyor. Oysa pozitif disiplin, “serbestlik” değil, “rehberli yapı” anlamına gelir.

DEHB ve Sınır Koyma Güçlüğünün Nörolojik Temeli

Dürtü kontrolü ile ilişkili beyin bölgeleri (prefrontal korteks) DEHB’de daha geç olgunlaşır.
Bu durum, çocuğun “düşünmeden davranmasına” ve “sonuçlarını görememesine” neden olur.
Çocuk kurala karşı değil, bekleme süresine karşı sabırsızdır.
Dolayısıyla, sınır koyma süreci öfke yönetimi değil, dürtü eğitimi olarak ele alınmalıdır.

💬 Uzman Notu:
Tutarlılık, DEHB’li çocukta sınır koymanın en güçlü aracıdır. Ebeveynin kararsızlığı, çocuğun sınırları test etme davranışını artırır.

Pozitif Pekiştirme Nedir?

Pozitif pekiştirme, istenen davranıştan sonra verilen olumlu bir tepki veya ödül ile davranışın tekrarını artırmaktır.
Bu yöntem, beynin “ödül döngüsünü” harekete geçirir — dopamin salgılanır, öğrenme kolaylaşır.

Örnekler:

“Oyuncağını paylaşmanı çok sevdim.”
“Bugün sıranı bekledin, aferin.”
“Oyunu bitirip sofraya geldin, harika!”

💬 Klinik Gözlem:
DEHB’li çocuk, olumsuz davranışlardan çok “başardığı küçük anların” fark edilmesine ihtiyaç duyar. Çünkü bu farkındalık, motivasyonun en kalıcı şeklidir.

5 Adımda DEHB’li Çocuğa Etkili Sınır Koyma

1. Kuralları Somut ve Görsel Hale Getirin

Soyut kavramlar (ör. “uslu ol”) DEHB’li çocuklar için anlaşılması güçtür.
Bunun yerine:

Görsel kural panosu oluşturun (örneğin: resimli “yavaş konuş”, “sıra bekle”, “oyuncakları topla”).
Kurallar az ve net olmalı: 3–5 temel kural yeterlidir.
2. “Hayır” Yerine “Ne Yapacağını” Söyleyin

“Hayır bağırma!” yerine “Daha yavaş konuşalım.” demek, çocuğa yön verir.
Olumsuz emirler yerine pozitif yönergeler, beyin için daha işlenebilir girdilerdir.

3. Duyguları İsimlendirin

“Şu anda çok öfkelisin, bunu fark ediyorum.”
Çocuğun duygusunu tanımasına yardım etmek, davranışı düzenlemesinin ilk adımıdır.

4. Tutarlılığı Koruyun

Aynı davranışa her defasında aynı tepkiyi vermek, güvenli sınır oluşturur.
Ebeveynlerden biri ödül, diğeri ceza veriyorsa çocuk kararsız kalır.

5. Anında Pekiştirin

DEHB’de gecikmiş ödül etkisizdir.
İstenilen davranışın hemen ardından övgü veya sembolik ödül verilmelidir.

Ev Ortamında Kullanılabilecek Pozitif Disiplin Araçları

Davranış Puan Tablosu: Günlük görevlerin görselleştirilmesi
Sembol Ödül Sistemi: 10 yıldız = birlikte park zamanı
Kuralları Anımsatan Görseller: Renkli ikonlar, çizelgeler
Zamanlayıcılar: Kurallara geçiş sürecini somutlaştırmak (ör. “5 dakika sonra oyun bitecek”)
 
DEHB’li Çocuklarda Kural Öğretiminin Süresi

Araştırmalara göre, DEHB’li çocukların bir kuralı içselleştirmesi için nöro-tipik çocuklara göre yaklaşık 2,5 kat daha uzun süre gerekir (Barkley, 2022).
Bu, başarısızlık değil; farklı bir öğrenme hızıdır.
Sabır ve tekrar, öğrenmenin temelidir.

💬 Uzman Notu:
Çocuğun aynı kuralı defalarca denemesi, öğrenmediği anlamına gelmez; sadece beynin “otomatikleşme” süreci biraz daha uzundur.

İstatistiklerle Pozitif Ebeveynliğin Etkisi

Pozitif ebeveynlik teknikleri uygulanan DEHB’li çocuklarda davranışsal kriz oranı %40 azalır.
6 ay düzenli uygulamada, çocukların sosyal uyum puanları %30 artar.
Cezaya dayalı yöntemlerde, ebeveyn-çocuk çatışmaları %70 oranında artar.
(Kaynak: AAP 2023, Child Mind Institute 2022)

Ebeveynler İçin Kontrol Listesi

☑ Kurallar kısa ve anlaşılır mı?
☑ Görsel destek kullanıyor musunuz?
☑ Çocuğa “ne yapmaması” değil “ne yapması” gerektiğini söylüyor musunuz?
☑ Aynı davranışa aynı tepkiyi verebiliyor musunuz?
☑ Çabayı fark edip anında övüyor musunuz?
☑ Günlük 10 dakikalık özel zaman (oyun, sohbet) ayırıyor musunuz?

Bu listeyi haftalık olarak gözden geçirmek, ebeveyn farkındalığını güçlendirir.

Kardeşler ve Sınır Koyma

DEHB’li bir çocuk, kardeşlerine göre daha fazla uyarı aldığı için “haksızlık” hissedebilir.

Kuralları tüm çocuklar için eşit şekilde tanımlamak önemlidir.
“Sen farklısın” yerine “herkesin güçlü ve zorlandığı alanlar var” yaklaşımı kullanılmalıdır.
💬 Klinik Gözlem:
Kardeş ilişkilerinde empatiyi öğretmek, DEHB’li çocuğun duygusal zekâ gelişimini de destekler.

Okulda Tutarlı Disiplin

Okul ortamında sınırların sürdürülebilir olması için öğretmenle iletişim şarttır:

Ortak kural dili (ör. “konuşmadan önce el kaldır”)
Kriz anlarında aynı sakinleştirici yöntemlerin kullanımı
Aile-öğretmen günlüğüyle geri bildirim paylaşımı
 
DEHB ve Ebeveyn Tükenmişliği

Sürekli uyarı vermek, cezalarla baş etmek, ebeveynleri de yıpratabilir.

Suçluluk yerine öz-şefkat geliştirmek gerekir.
Gerektiğinde uzman desteği almak, hem ebeveyn hem çocuk için koruyucu etkidedir.

💬 Uzman Notu:
Ebeveynin duygusal dayanıklılığı, çocuğun duygusal regülasyonunun en güçlü aynasıdır.

 

Kaynakça

American Academy of Pediatrics (2023). Parent Training in ADHD: Positive Discipline Approaches.
Barkley, R. (2022). Parenting the ADHD Child.
Child Mind Institute (2022). Effective Positive Parenting Techniques.
Türk Psikiyatri Derneği (2024). DEHB ve Aile Eğitimi Kılavuzu.
WHO (2023). Parent-Child Interaction and Neurodevelopmental Disorders.